Trước những yên cầu khắt khe, liệu sân khấu thử nghiệm có phải là cuộc “dạo chơi” nếu như bất kể đạo diễn nào đến với liên hoan cũng đều mong ước mang đến một cách làm mới, dù là thử nhưng cũng được thỏa sức trong sự phát minh phát minh phát minh phát minh phát minh phát minh sáng tạo của môn thẩm mỹ và nghệ thuật và thẩm mỹ và thẩm mỹ và thẩm mỹ và thẩm mỹ này.
Liên hoan quốc tế sân khấu thử nghiệm là một sự kiện rất được mong đợi của giới làm nghề cũng như người theo dõi yêu sân khấu. Lần thứ 4 Nước Ta đăng cai tổ chức triển khai sự kiện này, bất kỳ diễn viên hay đạo diễn sân khấu nào cũng ý thức được rằng đây là một sân chơi cho toàn bộ những người có óc sáng tạo, mong ước được thử nghiệm để cùng ra mắt và tranh luận với nhau những điểm mới trong cách dàn dựng tác phẩm.
Thử nghiệm chính là phá vỡ những cái cũ thuộc về quy phạm để đi tìm ngôn từ mới. Trước những yên cầu khắc nghiệt như vậy, liệu sân khấu thử nghiệm có phải là cuộc “dạo chơi” nếu như bất kỳ đạo diễn nào đến với liên hoan cũng đều mong muốn mang đến một cách làm mới, dù là thử nhưng cũng được thỏa sức trong sự sáng tạo của môn nghệ thuật này.
Thử nhưng phải làm thật
Nói về thử nghiệm sân khấu thì không phải giờ đây mới có. Đầu thế kỉ XX những đạo diễn nổi tiếng quốc tế đã có những cách tân, đổi mới trong việc sáng tạo nên những tác phẩm sân khấu. Tại Việt Nam, theo NSND Lê Tiến Thọ, quản trị Hội Nghệ sĩ Sân khấu Nước Ta thì diễn kịch một mình đã có từ lâu. Sân khấu nhỏ đã có những cuộc liên hoan từ những năm 60, 70, 80. Thế nhưng nhìn chung những hoạt động giải trí sân khấu trong nước hầu hết vẫn lấy số đông hoành tráng để tạo nên ấn tượng.
Trong khi đó, yếu tố thử nghiệm luôn yên cầu xuất hiện ở trong toàn bộ những khâu: Biên kịch, đạo diễn, âm thanh, ánh sáng. NSƯT Lê Nguyên Đạt, Giám đốc Nhà hát Thế giới trẻ, Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh thành phố Hồ Chí Minh cho rằng: “Ðâu đó trong một tác phẩm bình thường cũng có yếu tố thử nghiệm chứ không phải chờ đến một vở diễn mang tên thử nghiệm thì tổng thể tổng thể tất cả tất cả tất cả chúng ta mới gọi là thử nghiệm”.
Tác phẩm “Nhật thực” do anh làm đạo diễn, là sự phối hợp công nghệ tiên tiến tân tiến với truyền thống, cộng với thiết kế khoảng trống rõ ràng. Với quan điểm thử nghiệm thành công xuất sắc xuất sắc xuất sắc nhất là thử nghiệm con người, đạo diễn đã để lại những biên độ cho người sáng tạo để họ liên tục thử mình trong khoảng trống đó. Theo đó, diễn viên được quyền phá vỡ mọi nguyên tắc trước đây của sân khấu. Người nghệ sĩ- nhân vật TT của sân khấu là người giao tiếp với người theo dõi và truyền được xúc cảm tới họ bằng sự nhập vai của mình.
Cùng quan điểm với NSƯT Lê Nguyên Đạt, đạo diễn trẻ Mi Lê – người dàn dựng vở “Dưới cát là nước” cũng nhận định: “Dù là sân khấu thể nghiệm hay bất kể sân khấu nào thì yếu tố quan trọng nhất vẫn là yếu tố khán giả”. Do vậy, điều mà chị mang đến liên hoan lần này là những yếu tố chân thực nhất. Diễn viên có thể đóng nhiều vai khác nhau: Khi là những con người, khi là những bông hoa, khi là những con thỏ, khi là những cơn gió, khi là cát…
Ánh sáng thay đổi theo từng cảnh, lúc lên, lúc xuống nhưng tuyệt đối không bao giờ tắt. Trong cách giải quyết và giải quyết và xử lý khoảng trống sân khấu với những hoa lông chông và dải cát trắng, cách biểu hiện cảm xúc của diễn viên đều có dụng ý của đạo diễn: Dù chúng ta có thể nghiệm hay sáng tạo, sử dụng một trình thức nghệ thuật mới hay kết hợp nhiều yếu tố nghệ thuật thì cảm xúc vẫn là điều quan trọng nhất.
Vở diễn “Nhật thực” của Nhà hát Thế giới trẻ được xem là vở diễn đậm tính thử nghiệm.
“Cậu Vanya” của Nhà hát Tuổi trẻ cũng là vở diễn được nhìn nhận là mang tính thể nghiệm rõ rệt. Nếu đạo diễn không xử lý ngữ cảnh một cách có đặc thù thử nghiệm thì vở diễn không có tính thử nghiệm. Tất cả chi tiết cụ thể trong vở diễn đều được xử lý rất tinh tế, từ những yếu tố nhỏ như bụi, cát.
Thay vì thế mạnh là ngôn từ thì những nhân vật trong “Cậu Vanya” lại dùng ngôn ngữ chủ đạo là hành vi và cách xử lý sân khấu phát huy tối đa những kĩ thuật hiện đại. Điều này khác với thông thường, khi dựng lại những ngữ cảnh kinh điển của thế giới, những đạo diễn thường cố gắng khắc họa lại bối cảnh, khoảng trống của vở qua cách trang trí, trang phục, âm nhạc cho đến cách bộc lộ nhân vật. “Cậu Vanya” đã vượt qua rào cản của không gian, thời gian và chỉ tập trung vào những suy tư của con người về cuộc sống, về ý nghĩa của sự sống sót và nghĩa vụ và trách nhiệm của bản thân.
Tuy vậy, theo NSƯT Lê Nguyên Đạt thì thử nghiệm cũng cần có những tiêu chí chứ không phải là cách làm quái lạ, khác biệt, mất đi đặc thù của thể loại. Vì thế, không hề coi đây là một game show mà là phải làm thật. “Tất cả những loại hình nghệ thuật của dân tộc Nước Ta đều được quốc tế công nhận. Chúng ta không hề đánh mất di sản đó. Chúng ta phải hiểu như thế nào là thử nghiệm và thử nghiệm đến đâu, ở góc nhìn nào.
Thử nghiệm ở tác giả, ở đạo diễn, diễn viên, âm nhạc, muốn làm gì thì chỉ làm một cái cho đậm. Hoặc là chúng ta hòa trộn thành một tổng phổ lớn để có một cách làm mới nhưng trong khuôn khổ nó là sân khấu, làm cho giá trị của loại hình nghệ thuật ấy độc lạ hơn, thăng hoa hơn”- NSƯT Lê Nguyên Đạt nói. Như vậy, thử nghiệm phải là cách làm khoa học, để lại những bài học cho những người kế tiếp.
Vở “Cánh đồng đẫm máu” của Hy Lạp.
Sân khấu những nước bạn lấy ít nói nhiều
Mặc dù sân khấu thử nghiệm trong nước đã có những tìm tòi và mạnh dạn, bắt đầu đã có những con người dám làm, dám góp vốn đầu tư nhưng chắc như đinh vẫn còn nhiều điều chúng ta phải học hỏi những nước bạn. “Tôi nghĩ rằng chúng ta cũng phải học hỏi từ bạn bè quốc tế nhiều hơn. Còn ở Nước Ta tôi thấy hình thức thử nghiệm vẫn chưa chuẩn. Khi ta đã nói thử nghiệm thì ta phải có một cái đặc biệt quan trọng quan trọng so với những hình thức khác. Chỉ cần một cái độc đáo thôi, đi tìm cái tinh nhất, thử nghiệm nhất, kể cả nó chưa tới nhưng chúng ta đang thử nghiệm cơ mà”- NSND Lệ Ngọc (Chủ nhiệm Sân khấu Lệ Ngọc) nhận định.
Trong kì liên hoan này, NSND Lê Tiến Thọ, quản trị Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam đã nhìn thấy tính chuyên nghiệp của những nước bạn. Họ sáng tạo rất cẩn trọng trong điều kiện kèm theo vật chất và điều kiện kĩ thuật rất cao. “Họ cũng có nhiều phong cách. Có những đơn vị chức năng chức năng tạo ra nhiều kĩ thuật rất ấn tượng nhưng cũng có những đơn vị chỉ đơn thuần với một khoảng trống màn biểu diễn nghệ thuật hết sức đơn thuần về hình thức tổ chức sân khấu.
Chúng tôi thấy hai phong thái nghệ thuật của sân khấu lúc bấy giờ đang mở ra như vậy. Ví dụ câu truyện “Hai vạn dặm dưới biển”- một câu truyện tiểu thuyết rất dài, nhiều nhân vật nhưng chỉ có hai diễn viên. Những vở diễn như Macbeth, chỉ có 3 diễn viên biểu diễn bằng sân khấu ước lệ, dấn dắt cả câu truyện của sân khấu cổ điển. Họ lấy ít nói nhiều”- NSND Lê Tiến Thọ nói.
Vở “Dưới cát là nước” của đạo diễn trẻ Mi Lê.
Nhà phê bình nghệ thuật Nguyễn Thị Minh Thái bày tỏ sự thán phục trước vở diễn Bpolar của Israel. Bà cho rằng thử nghiệm thành công nhất của vở diễn này chính là đạo diễn. Trong đó, thành công nhất của đạo diễn chính là tìm được một kịch bản ngược với sân khấu. Thông thường người điên sẽ nói rất nhiều nhưng trong vở kịch này người điên không nói gì. Thế giới tiềm thức của người điên đã được bộc lộ tất cả bằng những phương tiện đi lại đi lại ngược với nó.
Đạo diễn đã dùng tất cả mọi phương tiện để nói về tiềm thức con người. Nếu như thường thì sân khấu diễn ra bằng kịch tính, hành động thì với vở diễn này, thế giới tiềm thức của người điên được bộc lộ bằng những phương tiện khác. Bằng hình thức phi ngôn ngữ, sử dụng các kĩ thuật, công nghệ, âm nhạc để chạm vào trái tim khán giả.
Do vậy, thành công của Bpolar là thành công về ngôn ngữ kể chuyện của đạo diễn với cách kể bằng hình thức chứ không phải là nội dung. Đạo diễn đã xử lý thành công kịch bản, để cho người theo dõi được tận hưởng một “bữa tiệc no nê” về ánh sáng, về xử lý sân khấu quay và đặc biệt rất kiệm lời…
Dù là một tác phẩm sân khấu bình thường hay thử nghiệm thì rất cần lắng nghe quan điểm công chúng, vì sân khấu là hướng tới khán giả. Có những vở diễn hay nhưng chưa rõ tính thể nghiệm. Có những vở diễn thử nghiệm nhiều lại gây tranh cãi với giới chuyên môn và đâu đó lại tạo nên sự khó hiểu.
Tuy vậy, tất cả đều không nằm ngoài mong muốn tìm ra con đường mới, được đông đảo người theo dõi đón nhận. Và do vậy, thử nghiệm sân khấu không phải là cuộc chơi mà trên hết phải là sự sáng tạo để tìm đến những chân trời mới của nghệ thuật.
NSƯT, đạo diễn Bùi Như Lai-Nhà hát Tuổi trẻ, Hà Nội: “Trên thực tế có nhiều luồng ý kiến khác nhau nhưng tôi luôn có một suy nghĩ tích cực bởi vì kể cả là ba vở diễn hay năm vở diễn hay là hai mươi vở diễn thì trong một liên hoan ấy thì chúng ta luôn luôn có những thu hoạch.
Chúng ta có thể nhìn thấy quan điểm dàn dựng trong liên hoan này, với sự tham gia của các đoàn quốc tế đã đặt ra thách thức cho những người làm sân khấu trẻ hiện nay là sẽ phải thay đổi như thế nào để tiếp cận với tinh thần cũng như cách xử lý sân khấu, cách dàn dựng phù hợp hơn với nền kiến thức của người theo dõi hiện nay”.
